के नेपालमा साहित्यको बजार छैन ?

नेपाली साहित्यका माहिर हस्तीहरु वा ‘लेखेर खाने’ कसैसंग पनि मेरो सामान्य चिनजान समेत छैन । तर बेला-बखतमा पत्र-पत्रिका र अन्य माध्यमबाट केही चर्चित साहित्यकार वा लेखेर खाने अनि केही भने ‘खाएर लेख्‍ने’ हरुको पनि सामूहिक गुनासो भने सुन्ने गरेको छु । शब्द वा वाक्यमा केही हेरफेर भएपनि मूल चुरो एउटै हुन्छ “नेपालमा साहित्यको बजार छैन”

म साहित्यकार हैन, तर एकजना पाठकको दृष्टिले हेर्दा मलाई यो कुरा कहील्यै पनि चित्त बुझ्दैन । हुन त, नेपालमा साहित्यको बजार छ वा छैन भन्ने गहनतम बिषय प्रवेश गर्न मेरो सामान्य सुझ-बुझ वा अध्ययन काफी छैन भन्नेकुराको हेक्का मलाई छ तैपनि मेरो सामन्य सोच भने यहाँ राख्दै छु ।

कुरोको चुरोमा पुग्नु पहिले एउटा घटना:

केही साल अगाडि, एकजना साथीको स्कूलमा एउटा जादूगर जादू देखाउन आएको थियो। उसको कार्यक्रम सक्केपछि, साथीले यत्तीकै उसलाई ‘कमाई कति हुन्छ?’ भनेर सोध्दा जादूगरले भनेको थियो “हजुर !, ...आजकल जादू कौन देखता है ...” ।

जादूगर, एफ.एम., टि.भी र विद्युतीय मनोरञ्जनका साधनले गर्दा आफ्नो ‘मार्केट’ घटेकोमा चिन्तित थियो । मलाई पनि लाग्यो, सायद अबका दिनमा यस्ता चटक देखाएर गुजारा गर्न सजिलो छैन ।

तर त्यसको करिब एक महिना पछि काठमाण्डौंमा कुनै एकजना ‘सरकार’ नामधारी जादूगरको आगमन भयो। उनले राजधानीको एउटै हलमा महिनादिन भन्दा पनि बढी समय, दिनको २ शोका दरले जादू देखाए । उनका शोको टिकट साधारण नेपालीको ‘औकात’ भन्दा माथीको थियो । तर यो पनि उनको जादू नै थियो सायद, तिनै साधारण नेपालीको भीडले उनको शो सधैं हाउसफूलका साथ चल्यो ।

नेपालमा साहित्यको बजार नभएको प्रसंग कतै पढ्यो कि आजकल मलाई सधैं यो घटना याद आउँछ। जहाँ एकजना चटकी स्कूल-कलेज र क्लबहरु चहारेर पनि आफनो कलाको ‘मार्केट’ भेटदैनथ्यो भने, अर्को जादूगरले भने औसत नेपालीको औकात भन्दा माथिको टिकट बेच्दा पनि टिकट पाउन मुस्किल हुन्थ्यो ।

यो कुरा उठाउँदा कसैको मानमर्दन गरेको नठहरीयोस, तर वास्तविकता यही नै हो । हामीकहाँ साहित्यको बजार वा पाठकको अभाव पक्कै छैन । छ त केवल उत्कृष्ट उत्पादन र प्रकाशन संस्था वा प्रकाशकका पाठकसम्म पुग्ने सबल रणनितीको र समुचित प्रचार प्रसारको ।

सामाजिक जीवन र राजनैतिक परिवर्तन संगै साहित्यको दायरा पनि दिनदिनै बढदै छ र अहिले नेपाली साहित्यले पनि कुनै न कुनै रुपमा विश्‍व साहित्यको प्रतिस्पर्धा गर्नु परेको छ (यो लेखकले चाहेर हैन, समय र पाठकमा उपलब्ध विकल्पहरुका कारण स्व-निर्मित अबस्था हो) ।

हुन त, हामीकहाँ विश्‍व साहित्य पढ्नेहरुको संख्या धेरै छैन, तर पनि भाषिक समानता र सहज उपलब्धताका कारण छिमेकी मुलुकका सहित्यहरुले पनि हाम्रो बजार सधैं गर्माएको हुन्छ ।

मलाई लाग्दैन कि ‘हेरी पोर्टर’ जस्तो ‘दन्त्य कथा’ र छिमेकी देशकै प्रेमचन्द, अरुन्धती राय वा मनोज र शोभा डे समेतका किताव वा रचना खोजी खोजी पढ्ने हाम्रो समाजमा पाठकको कुनै अभाव छ ।

आफ्नै मुलुकको कुरा गर्ने हो भने पनि उत्कृष्टताले बजार कहिले गुमाएको छ र?। केही समय अगाडि छापामा पढेको थिएँ, देवकोटाको मुनामदन हामीकहाँ अहिले पनि ‘बेस्ट सेलर’ मा पर्छ। भानुभक्तको रामायण सबैको घरमा नछुटने धार्मिक पुस्तकमा गनिन्छ भने भैरब अर्याल, शंकर लामिछाने, पारिजात (यहाँनेर मलाई मनपर्ने लेखकको नाम मात्रै लेख्दा पनि यो टाँसोको आकार बढ्ने भएकोले सबैको नाम राखेको छैन) आदिका किताबहरु खोजीन्छन, पढीन्छन । हो, माथि भनेजस्तै कतिपय अबस्थामा हाम्रो घरको ‘हीरा’ ले उचित प्रचार प्रसार नपाएका कारण हामीले बाहिरको ‘काँचका टुक्रा’ खेलाएर पनि बसेका छौं – --तर यसको दोष प्रकाशक वा सोको उचित वजार व्यबस्थापन र प्रचार- प्रसार नगर्नेलाई दिने कि ‘नेपालमा किताब किनेर पढ्ने मान्छे छैनन्’ भनेर बस्ने? मलाई यो प्रश्‍न जटिल र गहन लाग्छ ।

यहाँनेर, कला-साहित्यसंगै सम्बन्धित अर्को प्रसंग जोडदै छु । अघिल्लो साल यस्तै कुनै एउटा जमघटमा एकजना नेपाली सिने जगतका नायकसंग भेट भएको थियो। उनी पनि दर्शकले हिन्दी चलचित्र हेर्ने तर नेपाली नहेर्ने गरेको गुनासो गर्थै । मैले सामान्य उपभोक्ताको हिसाबमा उनलाई भेटेसम्म उपभोक्ताले आफ्नो खर्चेको धनको सट्टामा केही गुणस्तर खोज्ने भएकोले ‘तपाईहरु पनि गुणस्तर बढाउनुस, दर्शक पक्कै बढछन’ भनें । उनले करोडौंको लागतमा बन्ने हिन्दी चलचित्र र लाखौंमा निर्माण हुने नेपाली सिनेमामा समान गुणस्तर हुन नसक्ने बताए ।

मैले उनलाई त्यसो भए ‘कम लागतमा बन्ने चलचित्रको शुल्क हिन्दीको तुलनामा आधा वा सकेसम्म कम गरेर दर्शक जुटाउन र ‘मास मार्केट’ गर्न’ सल्लाह दिएँ, तर उनी त्यसमा पनि राजी थिएनन् ।

मैले उनलाई सुरुमा मास मार्केट गरेर बिस्तारै दर्शकको झुकाव परिवर्तन गर्न शुल्क घटाउने वा साबिक शुल्कमा चलाउन गुणस्तर बढाउनु पर्ने बाहेक अर्को विकल्प नभएको कुरा गर्दा उनी अलिक खुशी देखीएनन् ।

तर वास्तविकता यही हो, एउटै छानामुनि एउटै हिन्दी सिनेमा ३ महिना भन्दा बढी चल्ने हाम्रो ठाउँलाई कसरी चलचित्रको बजार नभएको भन्ने ?, हेरी सकेको एउटै फ्लिम ५-७ पटक दोहर्‍याउने उपभोक्ता भएको बजारलाई कसरी ‘खराव बजार’मा गन्ने ? ।

साहित्यमा पनि यही नियम लागुहुन्छ । माथि नै भनिसकें, नेपाली साहित्यले मजबूरीमै भएपनि विदेशि साहित्यसंग प्रतिस्पर्धा गर्नु परेको र यो आउने दिनमा झनै बढ्ने छ ।

अन्तमा, मलाई नेपालमा कला र साहित्य दुबैको राम्रो बजार रहेको जस्तो लाग्छ । एउटै वाक्यमा कुरा सक्ने हो भने बजार तयार भएपछि सृजना गर्ने हैन बजार बनाउन सक्ने सृजना तैयार गर्नु भने सक्नुपर्छ । अनि माथिकै वाक्य पनि पून एक पटक: छिमेकीले बनाएका काँचका टुक्रा बिक्रि हुने ठाउँमा, हाम्रा हीराहरुको पनि उचित र व्यवसायीक प्रचार प्रसार गर्नै पर्छ ।

त्यसैले यहाँ साहित्य-कलाको बजार छैन भन्नु अरण्य रोदन मात्रै हुनेछ। जहाँ हामी बजार छैन भनेर रुँदै गर्दा छिमेकीले आफ्ना ३ डोको माल बेचेर पनि फर्की सकेको हुनेछ ।