खै, तिनी पनि जाँड खाएरै सपथ लिन गा’थे कि !

(म हाल दक्षिण भारतमा छु र यो लेखमा भएका घटनाहरु दक्षीण भारतकै भएका कुरा हुन, कसैमा भ्रम  सृजना नहोस )

हिजो केही कामको सिलसिलामा म आफू बस्ने शहरको एउटा सरकारी कार्यालयमा पुगेको थिएँ। त्यहाँ निकै ताम-झाम र उल्लासको वातावरण देखीयो । प्राय: पुगी रहने र शुन्य रहने ठाउँ र त्यो पनि सरकारी कार्यालयमा यो मनोरञ्जनको माहौल देख्दा अचम्म लाग्यो । अनि सधैं भेटीने मानिसहरुले पनि मसंग हिन्दीमा अभिवादन र कुरा गर्ने प्रयास गर्दै थिए, जुन यो ठाउँकोलागी अनौठो नै थियो। तर पछि सोधेपछि थाहा भयो हिजोको दिन यहाँ “हिन्दी दिवस” रहेछ ।

वास्तवमा १४ सेप्टेम्बर १९४९ मा भारतको संविधान सभाले हिन्दी भारतको राजभाषा हुने निर्णय गरेको रहेछ र सोहि दिनको सम्झनामा १९५३ देखी सम्पूर्ण भारतमा १४ सेप्टेम्बरको दिनलाई हिन्दी-दिवसको रुपमा मनाउन थालिएको रहेछ ।

चिनजानको ठाउँ भएकोले म पनि केही छिन त्यहा घुलमिल भएँ । सो कार्यालयले यो पुरै हप्तालाई “हिन्दी सप्ताह” को रुपमा मनाउने निर्णय गरेको रहेछ र कार्यालयको भित्ता-भित्तामा ‘हिन्दी बोलौं’, ‘हिन्दी हाम्रो भाषा हो’ भन्ने जस्ता नाराहरु लेखीएका थिए ।

तर, उही हामीकहाँ शहिद दिवसको दिनमा शहिद र बाल दिवस, अपांग दिवस वा त्यस्तै कुनै खेमा वा वर्गको दिवसमा तिनका नाम याद गरे जस्तै भोलि देखी यहाँ पनि कसैले फेरि एक बर्षसम्म हिन्दी बोल्ने छैनन ।

करिव १ घण्टाको कार्यक्रममा अकस्मात सहभागी हुन पुगेपछि मेरो मनमा भने खाली आफ्नै देशका महानतम नेताहरुको मात्रै चित्र आईरह्यो । भारत, जहाँ आफ्नै भाषा बोल्न पनि मानिसहरुलाई यस्ता दिवसहरु कुर्नु पर्छ भने हाम्रा सेवक र स्वामीभक्तहरु भने दिन न दिवस अनि ठाउँ र कुठाउँ हिन्दी बोलेर गज्जबको विद्वता र भक्ती प्रदर्शन गर्दैछन ।

उपराष्ट्रपतिबाट सुरु भएको यस महानतम अभियान अहिले मन्त्रि र अन्य दर्जामा पनि सर्दै छ र स्थिति यस्तै रहे कुनै दिन हाम्रा मेयर, उपमेयर, वडा अध्यक्ष र गा. वि. स. का सदस्यहरुले समेत यही भाषामा सपथ खानेमा कुनै शंका नगरे हुन्छ ।

बिना कारण वा पूर्वाग्रही भएर कुनैपनि भाषाप्रति वैमनस्यपूर्ण भावना राख्‍नु वा कुनै भाषाको विरोध गर्नु गलत हो, तर त्यसै गरी अनावश्यक रुपमा र केवल द्बन्द सृजना गर्न मात्रै ठाउँ-कुठाउँ र बेला न कूबेला विदेशी भाषामा सपथ खानु पनि गलत नै हो । राष्ट्र भाषा वा मातृ भाषा समेत नभएको अबस्थामा अरु जुनसुकै तर्क वा कूतर्क गरेपनि हिन्दीमा सपथ खानु, सपथ खानेको लागि मालिकको अगाडि आफू पक्का सेवक भएको प्रमाणीत गर्ने अचुक अवसर बाहेक अरु केही हुँदै होईन भन्दा फरक पर्दैन ।

एउटा आँकडा अनुसार पुरै भारतमा जम्मा करिव ४०% जनताले मात्रै हिन्दी बोल्छन वा बुझछन । यो पनि उत्तर भारतका दिल्ली, हरियाणा र उत्तरकै केही राज्यहरुमा बोलीने बाहेक जती जती दक्षिण लाग्यो हिन्दी बोल्ने र बुझ्ने मानिस भेटन उत्तीकै मुश्किल हुन्छ भन्दा फरक पर्दैन ।

केही समय अगाडि म तामिलनाडु र आन्ध्र प्रदेशको सीमावर्ती ईलाकामा पुग्दा भोग्नु परेको भाषिक समस्याले मलाई यसबारे झनै राम्रो ज्ञान भएको थियो ।

प्रसंग फेरि हिजैको, १ घण्टाको समारोहमा वक्ताहरुले केही सानोतिनो भाषण र केही कविता पाठ गरेपछि कार्यक्रम समापन भयो । कार्यक्रम समापन गर्ने महोदयले बढो मुश्किलले केही वाक्यहरु हिन्दीमा बोले र अन्तमा स्थानीय तेलुगु भाषामा “अब यो भन्दा बढी बोलेमा तपाईहरुलाई पनि बुझ्न गाह्रो होला” भन्दा हलमा सबै गलल्ल हाँसे ।

कार्यक्रम पछिको चियापानमा एकजना परिचितसंग कुरा गर्दा उनले पनि रमाईलो कुरा गरे : “…सबैलाई विदेशी वा अर्काको भाषाप्रति आकर्षण हुन्छ । ...उत्तर भारतीयहरु रक्सीले मात्तीएपछि अंग्रेजी बोल्छन, ....दक्षिणका भने रक्सी लागेपछि हिन्दी बोल्न खोज्छन ।”

गफगाफकै क्रममा नेपालबारे केही चासो राख्‍ने एकजना सहभागीले मलाई सोधेका थिए “...अनि तिमीहरुको उपराष्ट्रपतिले साँच्चै किन हिन्दीमा सपथ लिएका हुन ?” । “…खै, तिनी पनि जाँड खाएरै सपथ लिन गएका थिए कि… !” मैले पनि आफू पनि बच्ने र माहौल पनि रंगीन बनाउने उत्तर दिएर संकट टाँरे ।