स्वर विज्ञान के हो ?

कुनै पनि मानिसको श्वास सधैं एकै प्रकारले चलेको हुँदैन। एकै व्यक्तिको श्वासको गति पनि क्रोधको बेलामा छिटो र अव्यबस्थित, आनन्दको समयमा मन्द र ढिला साथै अन्य पृथक पृथका शारीरिक वा मानसिक अबस्थामा पनि त्यस्तै किसीमले फरक फरक हुन्छन । जसरी शारीरिक र मानसिक स्थिति फरक हुँदा श्वासको गति फेरिन्छ, त्यसरी नै यसको उल्टो प्रयोग पनि सम्भव हुनसक्छ र आफ्नो श्वास प्रश्वासको गतिलाई सन्तुलन, नियन्त्रण वा विस्तार गर्दा त्यसले हाम्रो शरीरमा मानसिक र शारीरिक प्रभाव पार्न थाल्छ । यही श्वास प्रश्वासको विधि सम्बन्धि विज्ञानलाई नै स्वर विज्ञान वा स्वरोदय विज्ञान पनि भनिन्छ ।

सानो- सानो चिजबाट पनि ठुला ठुला परिवर्तन गर्न सकिन्छ र स्वर विज्ञान वा योग दर्शनका सिद्धान्तलाई मान्ने हो भने कुनै पनि चिज जति सुक्ष्म हुन्छ त्यसको शक्ति पनि त्यति नै विराट र बिस्तृत हुँदैजान्छ । यही सिद्धान्तको आधारमा हाम्रा प्राचीन रहशयदर्शीहरुले यस विज्ञानको विकास गरेका थिए।

वैदिक दर्शनका अनुसार मानिसको शरीरमा, मन र बिचार पछिको सुक्ष्म तत्व श्वास नै हो र श्वास नै मानिसको शरीर र आत्मा बीचको सेतु पनि । यही सिद्धान्त र यसका केही सामान्य अभ्यासको प्रयोगबाट हामीहरु स्वस्थ हुने मात्रै नभइ, यसको सही प्रयोगबाट मानव शरीरमा केही असामान्य शक्ति समेत आउने बताईन्छ ।

हाम्रो शास्त्रहरुमा वर्णीत प्राणायाम पनि श्वास-प्रश्वासकै एउटा गहन वैज्ञानिक तरिका हो । हिन्दू, बौद्ध र जैन ध्यान पद्दतीमा पनि श्वास प्रश्वासको सहि र उचित प्रयोगबाट परमात्मा प्राप्ती, मोक्ष वा निर्वाणमा पुग्न सकिने बताईएको छ। यसरी हेर्दा श्वास प्रश्वासको सही प्रयोगबाट अपत्यारीला र आश्चर्यपूर्ण कामहरु समेत बन्ने देखीन्छ । प्रस्तुत लेखमा भने उपर्युक्त गहन विषयलाई छाडेर हाम्रा दैनिक जीवनमा कामलाग्ने केही उपयोगी कुराहरुको मात्रै चर्चा गरीनेछ ।

प्राचीन योगशास्त्र र अन्य ग्रन्थहरुले दायाँ नाकलाई सुर्य स्वर र वायाँ नाकलाई चन्द्र स्वरको संज्ञा दिएको छ । प्राकृतिक नीयम अनुसार नै हामीहरु कहीले सुर्य त कहीले चन्द्र स्वरबाट श्वास लीईरहेका हुन्छौं र सामान्यतया एउटा स्वरबाट करिब अढाई घडिसम्म बढि श्वास चल्ने र त्यसपछि आफैं परिवर्तन हुने बताईन्छ । साथै दुबै स्वर खुलेको बेलामा पनि सामान्यतया दुबैबाट समान मात्रामा श्वास चलेको हुँदैन । यही दुई स्वरहरुलाई सन्तुलन, नियन्त्रण र विस्तार गरेर हामीले धेरै समस्याहरु समाधान गर्न सक्छौं । वस्तुत: दायाँ र वायाँ स्वरका आफ्नै प्राकृतिक फलहरु पनि हुन्छन र सबैभन्दा पहिले यहाँ यसै बारेमा चर्चा गरीनेछ ।

सामान्यतया दायाँ स्वर चल्दा अध्ययन, व्यायाम, लेखन वा त्यस्तै सृजनात्मक कार्य गर्दा त्यो सफल हुने मानिन्छ भने चन्द्र स्वर सक्रिय रहेको बेलामा दान, सेवा वा घरायसी कार्यहरु गर्न सल्लाह दिईन्छ । दुबै स्वर चलेको बेलामा भने योग, जप, ध्यान आदि गर्दा सिद्धि मिल्ने बताईन्छ ।

यी बाहेक कुन स्वर खुलेको बेलामा के गर्ने र कुन कार्य सिद्धिको लागि कुन स्वरको प्रयोग गर्ने बारेमा सामान्य चर्चा:

• सुर्य स्वर खुलेको बेलामा पाचन प्रणाली सक्रिय हुने भएकोले सो समयमा खाना खाएमा खाना राम्ररी पच्ने भएकोले शरीर तन्दुरुस्त हुन्छ ।
• शरीर थाकेको बेलामा चन्द्र स्वरबाट श्वास लिएमा थकान मेटिन्छ र शरीरमा स्फूर्ती आउँछ ।
• कुनै पनि बेला शरीरमा पिडा भएमा कुन स्वरबाट श्वास चलेको छ सो हेरी तुरुन्तै स्वर परिवर्तन गरे पिडा विस्तारै कम हुँदै जान्छ ।
• आफ्नो सामुन्नेको व्यक्तिलाई प्रभावित गर्नु छ भने आफ्नो जुन स्वर बढी सक्रिय छ त्यसैतर्फ प्रभावित गर्नु पर्ने व्यक्तिलाई राखेर कुरा गर्नु पर्छ ।
• स्मरण शक्ति बढाउनको लागि दिनको समयमा सकेसम्म सुर्य स्वर र रातमा चन्द्र स्वरबाट श्वास लिने प्रयोग गर्नु पर्छ ।
• क्रोध, उत्तेजना वा नराम्रो बिचार मनमा आएको बेलमा जुनसुकै स्वर सक्रिय भएक भए पनि दीर्घ श्वास लिएमा क्रोध र उत्तेजना विस्तारै शान्त हुँदै जान्छ ।
• सिढीं वा उकालो चढ्दा श्वास छोड्दा भावपूर्वक छाड्ने र श्वास भित्र लिँदा भने शरीरलाई आफैं लिन दिएमा कम थकानको अनुभव हुन्छ ।
• पुरानो पिनास धेरैसम्म निको नभएमा पनि स्वर विज्ञानको प्रयोगबाट ठिक गर्न सकिन्छ । यसको लागि पहिला सुर्य स्वरमा बुढी औंला र चन्द्र स्वरमा कान्छि औंला अनि आँखीभौँ माथी माझी औँला र चोर औँला राख्‍नु पर्छ ।

अब बिस्तारै सुर्य स्वरलाई बन्द राखेर चन्द्र स्वरबाट श्वास लिनु पर्छ। लिन सकिने जत्ती श्वास भित्र लिएपछि चन्द्र स्वरलाई कान्छी औँलाले दबाएर सुर्य स्वरबाट श्वास छाड्नु पर्छ । त्यसपछि फेरि सुर्य स्वरबाट श्वास लिने र चन्द्र स्वरबाट छाडने—चन्द्र स्वरबाट लिने र सुर्यबाट छोडने । यो प्रयोग नियमित १० मिनेट गरेमा केही समयमा पिनासबाट छुटकारा पाउन सकिन्छ ।

माथी उल्लेख गरी सकिएको छ कि चन्द्र र सुर्य स्वरहरु प्राकृतिक रुपमा नै समय समयमा परिवर्तन भई रहन्छन । त्यसैले कुनै पनि कार्य आरम्भ गर्ने बेलामा आफुलाइ चहेको स्वर खुलेको नभएमा त्यसलाई प्रयत्न पूर्वक खोल्न सकिन्छ । यसरि प्रयत्न जनित स्वर परिवर्तनका लागि निम्न दुई तरिका विशेष रुपमा अपनाईन्छ :

पहिलो तरिका: जुन स्वर बढी सक्रिय छ सो भन्दा अर्को स्वरलाई विस्तारै औँलाले थिचेर खुला स्वरबाट बढी भन्दा बढी श्वास तान्ने । अब बन्द रहेको स्वरबाट श्वास बाहिर फाल्ने । केही समय यो प्रयोग गरेपछि बन्द रहेको स्वर खुल्छ ।

दोस्रो तरिका: यो तरिका पहिलो भन्दा सजिलो र बढि असरदार छ । यसबाट स्वर परिवर्तन गर्नको लागि जुन स्वर चलेको छ त्यसलाई तलपट्टी पर्ने गरी एकैछिन कोल्टे परेर सुत्नु पर्छ । यसरी दाँया स्वर चलाउन देब्रे कोल्टे र वायाँ स्वर चलाउन दायाँ कोल्टे परी एकैछीन पल्टेमा तुरन्तै स्वर परिवर्तन हुन्छ ।

उपर्युक्त तरिका अपनाएर कार्य गरेमा पक्कै पनि फाइदा हुने छ । यो विधि शुद्ध योगमा आधारीत भएकोले यसबाट कुनै खराब प्रभाव नपर्ने कुरा पनि ग्रन्थहरुमा वर्णीत छन ।

सन्दर्भ सामाग्री:

गोरक्ष संहीता, योग स्वरोदय, प्रेक्षाध्यान आदि ।

यो पनि हेर्नुहोस: फङ स्वेई के हो ?