केही सुभाषितहरु !

दसैँको लामो बिदा र व्यस्तता पछि तुरुन्तै सुरु भएको कामको चापले गर्दा ब्लग लेख्न समेत राम्रो समयको तालमेल मिल्न सकेको छैन । यसै बीच ब्लग अपडेट नभएको केही समय भएकोले यो अन्तरालमा बिट मार्न मैले विभिन्न पुस्तकहरुमा पढेका र मलाई रोचक लागेका केही संस्कृतका सुभाषितहरु राख्दैछु आजको पोस्टमा ।

संस्कृत भाषाको कुनै ज्ञान नभएपनि अंग्रेजी, हिन्दी वा कुनै कुनै नेपालीमै पढेका सुभाषिताहरुको सामान्य अर्थ नेपालीमा सरलतम शब्दमा दिने प्रयास गरेको छु । त्यसै पनि संस्कृतका श्लोकहरुको भिन्न भिन्न वा बहुआयामिक अर्थहरु हुन सक्छन् र प्रयोगात्मक हिसाबमा पनि पृथक-पृथक अवस्थामा यीनका भिन्न भिन्न अर्थहरु लगाउन सकिन्छ । त्यसैले यीनका अन्य वा अझ रोचक अर्थहरु पनि निस्कन सक्छन् ।

---

काक: कृष्णो पिक: कृष्णो को भेदो पिककाकयो :।
वसंतकाले संप्राप्ते काक: काक: पिक: पिक ।।

काग कालो हुन्छ, त्यस्तै गरि कोइली पनि कालो नै हुन्छ । तब काग र कोइलीको भिन्नता के हो त ? । जव वसंत ऋतु आउँछ (र कोइलीले गाउन थाल्छ) तब काग र कोइलीको भिन्नता प्रष्ट हुन्छ । बाहिरि आवरण र समान रप-रंगले कसैलाइ समान बनाउँदैन्। गुणबत्ता भनेको आबरण भन्दा पृथक कुरा हो ।

सर्पदुर्जनयोर्मध्ये वरं सर्पो न दुर्जन: ।
सर्पो दशती कालेन दुर्जनस्तु पदे पदे ।।

सर्प र दुर्जनको बीचमा चयन गर्नु पर्‍यो भने सर्पलाई नै छान्नु बेस हुन्छ । किनकी सर्पले कहिलेकाहीँ मात्रै डस्छ तर दुर्जनले भने पाइला पाइलामा दुःख दिन्छ ।

अन्नदानं परं दानं विद्यादानमत: परम् ।
अन्नेन क्षणिका तृप्ति: यावज्जीवम च विद्यया ।।

अन्नदान ठुलो दान हो । तर विद्या दान वा कसैलाइ शिक्षा दिनु भनेको परम दान हो । किनकी अन्नले केबल एकैछिनको भोक मात्रै हर्छ तर विद्याले जीवनकाल भर साथ दिन्छ ।

विषादप्यमृतं ग्राह्यं बालादपि सुभाषितम् ।
अमित्रादपि सद्धृत्तं अमेध्यादपि कांचनम् ।।

अमृत बिषको बीचमा भएपनि लिनु पर्छ । असल कुरा बालक बाटै भए पनि लिनु पर्छ । राम्रो गुण दुश्मन सँग पनि सिक्नु पर्छ । सुन फोहरमै भेटिए पनि ग्रहण गर्नु पर्छ ।

वृथा वृष्टि: समुद्रेषु वृथा तृप्तेषु भोजनम् ।
वृथा दानं धनाढ्येषु वृथा दीपो दिवाऽपि च ।।

समुद्र माथीको वर्षा बेकार हुन्छ । पेट भरिएको मानिसको लागि खाना बेकार हुन्छ । धनि लाई दिइएको दान र र दिनको उज्यालोमा बालिएको दीप पनि त्यस्तै बेकार जान्छ ।

कृपणेन समो दाता न भूतो न भविष्यति ।
अस्पृशन्नेव वित्तानि य: परेभ्य: प्रयच्छति ।।

कञ्जुस समान दानी कोही हुँदैनन् । किनकी उसले आफ्नो सबै धन छुँदै नछोइ राख्छ र सो धनमा अरुले नै मोज गर्छन् ।

वनानी दहतो वन्हे: सखा भवति मारुत: ।
स एव दीपनाशाय कृशे कस्यास्ति सौह्रदम् ।।

वनमा आगो लाग्दा हुरी चलेमा त्यसले आगोलाई सघाउँछ । तर त्यही हुरीले सानो दियो लाई भने निभाउँछ ।

क्षणश: कणशश्चैव विद्याम् अर्थम् च साधयेत् ।
क्षणे नष्टे कुतो विद्या कणे नष्टे कुतो धनमम् ।।

हरेक क्षण अध्ययनमा लागाउनु पर्छ । हरेक पल कमाउनमा लगाउनु पर्छ । नष्ट गरीएको क्षण र पलले धन र विद्या कै नाश गर्छ ।

र अन्तमा यो पनि

उष्ट्राणां च विवाहेषु गीतं गायन्ति गदर्भा: ।
परस्पर प्रशंसन्ति अहो रपमहो स्वरम् ।।

उँटको विवाहमा गधाले गीत गाउँछ । दुबै एक-अर्काको प्रशमसा गर्दै भन्छन् “आहा कस्तो रुप ! आहा कस्तो स्वर !!”